शुक्रबार, चैत्र १६, २०८०

निरन्तर यसको साथ कुराकानी गर्छन् र आफैं वातावणको परिस्थितिमा आफूलाई अनुकूल गर्दछन् : प्राकृतिक वातावरण

प्राकृतिक वातावरणले सबै जीवित र निर्जिव चीजहरुलाई प्राकृतिक रुपमा, समेट्छ, यसको अर्थ कृत्रिमा होइन । यो शब्द : पृथ्वी वा पुथ्वीको केही भागहरुमा प्रयोग गरिन्छ । वातावरण त्यस्तो स्थान हो जहाँ विभिन्न चीजहरु हुन् जस्तो कि दलदल वा तातो वातावरण । यो जीवित (बायोटिक) वा निर्जीव (एबियोटिक) चीजहरु हुन् सक्छ । यसमा शारीरिक, रासायनिक र अन्य प्राकृतिक शक्तिहरु सामेल छन् । तिनीहरु निरन्तर यसको साथ कुराकानी गर्छन् र आफैं वातावणको परिस्थितिमा आफूलाई अनुकूल गर्दछन् ।

मानव जातिको स्वस्थ जीवनमा वातावरणले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यसले फरक पार्दछ किनकि यो केवल घर मात्र हो जुन मानिससँग छ,  यसले हावा, खाना र अन्य आवश्यकताहरु प्रदान गर्दछ । मानव को सम्पूर्ण जीवन समर्थन प्राणली सबै वातावरणीय कारकहरु को कल्याणमा निर्भर गर्दछ । प्रकृतिले हामीलाई सबै धेरै अद्धुत र उपयोगी चीजहरु प्रदान गर्दछ ।

यस ग्रहमा जीवन धान्नको लागि आवश्यक नाजुक सन्तुलन कायम गर्न, सुन्दर दृश्यहरुदेखि खाना र आश्रयसम्म । मातृ प्रकृतिले सुक्खा मरुभूमि, र सब भन्दा सुन्दर रेन फरेस्ट्समा जीवन अवस्थित ( र सँगै रहन सक्छ) भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्न धेरै मेहनत गर्छ । जब उद्योगको प्रगति हुन्छ र मानव पदचिन्ह फैलिन्छ, यस सन्तुलनको कोमलता अधिक र अधित बढ्छ । नतिजा स्वरुप, यो सँधै महत्वपूर्ण छ कि हामीले प्रकृतिलाई सफल हुन मद्दत गर्न हाम्रो उचित लगनशीलता गर्नुपर्दछ, यद्यपि हामी सक्दछौं । त्यो वातावरणको ख्याल लिएर सुरु हुन्छ । सबैभन्दा पहिले, स्वच्छ जीवित वस्तुहरुको अस्तित्वका लागि महत्वपूर्ण छ । हामीले सास फेर्ने हावा भनेको वातावरणले हामीलाई प्रदान गर्ने अत्यावश्यक संसाधन हो, र वायु प्रदूषण घटाउने हाम्रो प्रयास हाल दैनिक (विशेष गरी प्रमुख शहरहरुमा) प्रदूषणलाई हावामा पठाइरहेको छैन । वातावरणको हेरचाह गर्नुको महत्व धेरै कारणका लागि एकदम सर्वोपरि छ । सायद सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा, हामीले यो कुरा निश्चित गर्नुपर्दछ कि हामीले यो ठाँउलाई त्यसभन्दा राम्रो छोड्नुपर्दछ जब हामी आउँदो पुस्ताको लागि आएका थिए जसको कामहरु मा यो ग्रहको देखभाल पनि हुनेछ । यो सफा गर्नको लागी तिनीहरु जिम्मेवार छन् कि हामी केहि तिनीहरुलाई हस्तान्तरण गर्न उचित हुँदैन । ध्यानमा राख्दै, यहाँ हाम्रो वातावरणको ख्याल गर्ने केहि तरिकाहरु छन् :
क) पानी खेर नफाल्नुहोस् ।
ख) प्रकाश र अन्य विद्युत उपकरणहरु बन्द गर्नुहोस् जब तपाईलाई उनीहरुको आवश्यक पर्दैन ।
ग) पुन: प्रयोगयोग्य ब्याग प्रयोग गनुहोस् । प्लास्टिक किराना प्रकारको झोलाहरु जुन ल्यान्डफिल्स वा वातावरणको अन्य भागहरुमा समाप्त

वातावरणबाट मानिसका पाँच आधारभूत आवश्यकताहरु अक्सिजन, पानी, खाना, आश्रय र तातो छ । हामीले पृथ्वीमा बढ्ने बोटबिरुवाहरुबाट शरण पाउँछौं । स्वस्थ इकोसिस्टमहरुले हाम्रो पानी सफा गर्छ, हावा शुद्ध पार्छ, हाम्रो माटोलाई मर्मत गर्दछ। मौसमलाई नियमा गर्दछ, पोषक तत्वहरुलाई खाना उपलब्ध गराँछ । तिनीहरु औषधि र अन्य उद्देश्यको लागि कच्चा माल र स्रोतहरु प्रदान गर्दछ । तिनीहरु सबै सभ्यताको जगमा छन् र हाम्रो अर्थव्यवस्थालाई सँभाल्छन् । वातावरणीय योजना भनेको प्राकृतिक वातावरण, सामाजिक, राजनैतिक, आर्थिक र शासकीय कारकलाई दिई दिगो नतिजा प्राप्त गर्नका लागी समग्र रुपरेखा प्रदान गर्ने गरी भूमिसुधार विकास गर्ने निर्णयलाई सहजीकरण गर्ने प्रक्रिया हो । प्रकृतिक वातावरण ’निर्माण वातावरण’ सँग विपरित छ जसले त्यस क्षेत्रलाई जनाउँदछ जुन मौलिक रुपले रुपान्तरण गरिएको छ र मानव गतिविधिबाट प्रभावित छ, जस्तै शहरहरु, पूर्वाधार र यस्तै । यसले प्रदूष खाली गर्न मद्दत गर्दछ र जनवारहरुको लागि ठूलो निवास स्थान हो ।

वायु प्रदूषणले श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोगहरु र क्यान्सर, अन्य समस्यहारु र रोगहरु निम्त्याउन सक्छ । त्यसकारण हामीले आफनो वातावरण सफा र सुरक्षित राख्नु पर्छ । रुखहरुलाई पृथ्वीको फोक्सो भनिन्छ । त्यसले सास फेर्न हामीलाई अक्सिजन मात्र प्रदान गर्दैन, तर त्यसले मानवलाई हानिकारक धेरै प्रदूषकहरुको हावा पनि सफा गर्छ । खुला स्थानको संरक्षण गरेर र पार्कहरु बनाएर रुखहरु र अन्य वनस्पतिहरु प्नि संरक्षित र सुरक्षित हुन्छन्, ः रोपिएका हुन्छन् । यस वनस्पतिले क्षेत्रको हावाको गुणस्तर सुधार गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । पर्यावरणीय सन्तुलन भनेको एक जीवहरु जस्तै मानव, बोटबिरुवा, र जनावरहरुको साथसाथै उनीहरुको वातावरण जस्ता सन्तुलनलाई वर्णन गर्न प्रयोग गरिन्छ । तसर्थ, यो सन्तुलन एकदम महत्वपूर्ण छ किनकि यसले वातावरणको अस्तित्व र स्थिाता सुनिश्चित गर्दछ । मानिसलाई बाँच्नको लागि आवश्यक छ र फस्टाउन, हामी प्रदान गरेको थियोः खाना, पनि, औषधि, आश्रयका लागि सामग्रीहरु र प्राकृतिक चक्रहरु जस्तै जलवायु र पोष तत्वहरु ।

मौसम, हावा, पानी,ऊर्जा, विकिरण, इलेक्ट्रिक चार्ज र चुम्बकत्व प्राकृतिक वातावरण हुन् । वातावरणमा मुख्यतया वायुमण्डल, हाइड्रोसियर, लिथोस्फियर र जैव क्षेत्र हुन्छ । तर यसलाई लगभग दुई प्रकारमा विभाज गर्न सकिन्छ जस्तै
क) माइक्रो वातावरण
ख) म्याक्रो वातावरण
यसलाई दुई अन्य प्रकारमा पनि विभाजन गर्न सकिन्छ जस्तै
क) शारीरीक
ख) बायोटिक वातावरण

पार्क र खुला भूमिहरुको वातावरणीय प्रभावहरु उनीहरुको संरक्षणको लागि सामान्यतया ड्राइभिग कारक हुन्, र ठीक त्यस्तै । वायु र पानीको गुणस्तर, जलवायु परिवर्तन, जैवविविधता र आवास संसक्षण, र मानव व्यवहारमा हुने फाइदाहरु प्रमाणित र स्पष्ट हुन्छन् । यद्यपि वातावरण संरक्षणको उपकरणको रुपमा खुला स्थान संरक्षणलाई प्रबद्र्धन गर्न महत्वपूर्ण चुनौतिहरु छन् किनकि यी महसुस गर्न महत्वपूर्ण छ कि सबै पार्कहरु समान रुपले फाइदाजनक हुँदैनन्, र संरक्षित भूमिहरुको स्थान, आकार, र प्रयोगले सबैले वातावरणलाई कसरी प्रभाव पार्छन् पार्छन् भन्नेमा भूमिका खेल्दछन् ।-आशिष गौतम

प्रकाशित मिति: मङ्लबार, बैशाख ३०, २०७७