डा.भवप्रसाद त्रिपाठी,
वरिष्ठ वैज्ञानिक, अन्तर्राष्ट्रिय धान अनुसन्धान प्रतिष्ठान, नेपाल
११ औं धान दिवस मनाउ“दै छौं, किन मनाईरहेका छौ धान दिवस ? बारेमा प्रष्ट पारिदिनुस् न ?
अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सन् २००४ लाई विश्व धान दिवसका रुपमा मनाउने विश्व खाद्य संगठनको निर्णय अनुसार नेपालमा पनि सो बर्ष अन्तर्राष्ट्रिय धान बर्ष मनाईयो । त्यही दिन अन्तर्राष्ट्रिय धान अनुसन्धान प्रतिष्ठानको नेपाल कार्यालय पनि स्थापना भयो । त्यसैबेला देखि नेपालमा हरेक बर्ष आषाढ १५ गते धान दिवसका रुपमा मनाउँदै आएका छौं ।
हामी हरेक बर्ष धान दिवस मनाईरहेका छौ तर धान उत्पादनलाई उत्प्रेरित गर्न सकेका छैनौं भन्छन् नि ?
हामीले के बुझ्नु पर्दछ भने नेपालमा धान उत्पादन हुने ७० प्रतिशत भूभाग आकाशे पानीमा भर पर्नु पर्ने हुन्छ । यी क्षेत्रहरुका जवसम्म हामीले सिंचाईको सुविधा पु¥याउ“दैनौं तवसम्म उत्पादनमा निश्चितता हामी दिन सक्दैनौं । अन्तर्राष्ट्रिय धान अनुसन्धान प्रतिष्ठानले नेपाल सरकारस“ग सहकार्य गरेर खडेरीग्रस्त क्षेत्रका लागि विभिन्न जातका धानको विकास गर्ने र खडेरी ग्रस्त क्षेत्रका किसानहरुसम्म पु¥याउने सोचका साथ विगत ५÷६ बर्षदेखि विभिन्न धानका जातहरुको विकास गरेका छौं । त्यसले खडेरी र आकाशेपानीको भर हुने क्षेत्रमा केही मात्रामा भएपनि सहयोग पु¥याएको छ । जवसम्म हामीले ७० प्रतिशत नै भूभागका सिंचाई सेवा पु¥याउ“दैनौ तवसम्म धान उत्पादन गर्न उत्प्रेरित गर्न सक्नु अवस्था आउ“दैन । मौसम राम्रो भयो, समयमा नै बर्षात भयो भने बाली समयमा नै रोपिन्छ र त्यही अनुरुप बालीको विकास हुन्छ । मौसमले साथ नदिने वित्तिकै धान उत्पादनमा असर पारिहाल्छ । त्यसले गर्दा पनि यो अवस्था आएको हो ।
पछिल्लो समयमा नेपाली किसानहरुले धान उत्पादन गर्न छाडे भन्छन् नि ?
शतप्रतिशत ठिक कुरा उठान गर्नु भएको छ । कृषि पेशानै दुख गर्नु पर्ने पेशा हो । माटोमा खेल्नु पर्ने पेशा हो । अहिलेको पुस्तामा माटोमा काम गर्ने,अलिकति मेहनत गर्ने काम गर्ने जोश घट्दै गएको छ । अर्को कुरा लाखौं युवाहरु विदेश पलायत भईरहेका छन् । ग्रामिण भेगमा युवा जनशक्तिको अन्त्यतै कमी भईरहेको छ बुढापाका असक्त बाहेकअरु भेट्न सकि“दैन ती सवै वाध्यताका रुपमा बसिरहेका छन् । युवाहरुको विदेश पलायन कै कारण युवा जनशक्ति कृषिमा काम गर्ने जनशक्तिहरुको अभाव छ । एकातिर युवा जनशक्ति विदेश पलायत हुनु र अर्कोतिर भईरहेको जनशक्ति पनि विदेशतिर नै पलायत हुने भएकाले यो समस्या आएको हो । अर्कोतिर हामी विकासेखेतीका कुरा गरिरहेका छौं । धान प्रमुख खाद्यबाली भएको भएपनि पनि त्यसको विकासका लागि पत्ता लागेका नया“ जात प्रविधि लगायतका कुराहरुलाई किसानसम्म पु¥याउनका लागि कृषि प्रसारमा संलग्न व्यक्तिहरुको अत्यन्तै कमी छ । एउटा प्राविधिकले ३ ४ वटा गाविसमा सेवा पु¥याउनु पर्दछ । त्यही जनशक्ति तराईमा जसरी सहज रुपमा जान सक्ला पहाडि क्षेत्रमा धेरै नै असम्भव छ । हामीस“ग भएका प्राविधिकको कमी, युवा जनशक्तिको अभाव, सिंचाईको अभाव लगायतका कारणले गर्द धानखेतीको उत्पादन र उत्पादकत्व आशातित रुपमा बढ्न सकेको छैन ।
धान उत्पादनमा कृषकहरुको आकर्षण घट्नुमा गुणस्तरीय बीउको अभाव, मलखादको अभाव पनि कारण हो भन्छन् नि ?
धान उत्पादनको कुरा गर्ने हो भने तराईका क्षेत्रमा बर्षातको समयमा बाध्य भएर धानखेती नै गर्नु पर्दछ अरु उपाय नै छैन । पानी प्रशस्त चाहिने भएकाले धान खेतीका लागि महत्वपूर्ण छ । त्यसका लागि पनि किसानले समयमा बीउ पाउनु प¥यो, समयमा मल पाउनु प¥यो र समयमा नै खेती गर्न पाउनु प¥यो । बीउका लागि नेपाल सरकारले विगत दुई तीन बर्षदेखि अनुदानको व्यवस्था पनि गरेको छ । उन्नत जातको धानका बीउहरु आएकाले किसानहरु यसतर्फ आएका पनि छन् । कृषि विकास मन्त्रालय, कृषि विभाग, नार्क जस्ता सस्थाहरुले उन्नत जातको बीउको प्रर्दशनी तथा वितरण गरिरहेका पनि छन् नभएका होइनन् । ठूलो स्तरमा हुन सकेको छैन । दुई चार बर्षदेखि हेर्ने हो भने निजी क्षेत्रबाट, कृषक समूह, सहकारी, बीउ कम्पनीहबाट धानको बीउ बृद्धि गर्ने कार्यहरु भएका छन् । यसले गर्दा किसानहरु उन्नत जातको धानप्रति आकर्षित भईरहनु भएको छ । हामीले पनि यस्ता विकासे बीउहरुलाई कसरी किसानहरु समक्ष पु¥याउने र कृषक समूह, सहकारीहरुलाई कसरी यसमा संलग्न सञ्जाल विस्तारको काम पनि हामीले गर्दै आएका छौं । विकासे जातका धान, त्यसका प्रविधिहरुका बारेमा किसानसम्म पु¥याउने काममा हामी लागि परेका छौं । आगामी बर्षमा यसलाई अझै प्रभावकारी बनाउन किसानका घरदैलोमा नै पुगेर प्रर्दशनी, मिनी किटहरु वितरण गर्ने, नया“ जातका धानका बीउहरुलाई बढी भन्दा बढी प्रचार प्रसार गर्नका लागि सहयोग पनि गरिरहेका छौं । भने बीउ उत्पादन गर्ने कम्पनीहरुले पनि त्यही अनुरुप आफूलाई क्रियाशील बनाईरहनु भएको छ ।
हरेक बर्ष धान दिवस मनाउने तर धान उत्पादनका बृद्धि नहुनुले धान दिवसको औचित्यमा नै प्रश्न उठ्न थालेको छ नि त ?
त्यसो होइन । धानबाली हामीले भर्खरै मात्र शुरु गरेका होइनौं पुस्तौपुस्ता देखि गर्दै आइरहेको बाली हो । अझ असार १५ गतेलाई औपचारिक रुपमा नमनाएपनि बर्षौदेखि हामी किसानहरुले धान रोप्ने, दही चिउरा खाने र रमाईलो गर्ने संस्कृतिका रुपमा परम्परागत रुपमा मनाउ“दै आईरहेका छौं । यो संस्कृति र परम्परालाई अझै निरन्तरता दिनु पर्द र अझै हौसला प्रदान गर्नु पर्दछ भन्ने सोचले विश्व खाद्य संगठनले सन् २००४ मा अन्तर्राष्ट्रिय धान दिवस मनाएपछि नेपाल सरकारले यसलाई निरन्तरता दि“दै हरेक बर्ष मनाउने निर्णय नै गरेको छ । एक दिन मात्र भएपनि किसानका खेतमा गएर नेपाल सरकारका उच्च पदाधिकारीहरु सम्वन्धिन निकायहरु गएर किसानहरु गुनासा सुन्ने समस्या बुझ्ने र त्यसलाई न्यूनिकरण गर्नका लागि समाधान गर्नका लागि पहल पनि हुन्छ । त्यसकारण यो दिवसले अत्यन्तै महत्व बोकेको छ ।
यति धेरै भएपछि त चामल आयात कम हुनु पर्ने झन् बढ्दो छ नि त किन ?
यसको प्रमुख कारण भनेका धान नै हो । हामी धान उत्पादनका लागि बर्षामा भर पर्नुपर्ने हुन्छ । जुन बर्ष एकनासले बर्षा भयो भने धान उत्पादन बढी हुन्छ त्यो बर्ष चामल आयात गर्नु पर्दैन तर बर्षामा तलमाथि पर्ने वित्तिकै धान उत्पादन घट्छ र फेरि आयात गर्नु पर्ने अवस्था आउँछ । धानलाई बढी पानी आवश्यक पर्ने भएकोले खडेरी पर्नासाथ धान उत्पादनमा समस्या आईहाल्छ । कम उत्पादन भएपछि आयात गर्नु पर्ने वाध्यता नै हो ।
के ग¥यो भने विगतमा जस्तै हामी धान निर्यात गर्न सक्ने अवस्थामा पुगौला त ?
अत्यन्तै मार्मिक प्रश्न गर्नु भो विगतमा हामी धान निर्यात गर्दछौं । अहिले चामल आयात गर्नु पर्ने अवस्था आएको पनि छ । खास कारण हाम्रो देशको धान बढी उत्पादन हुने ठाउ“मा खडेरी बढी पर्ने र मौसम परिवर्तनका कारण, डुबानका कारण पनि धान उत्पादनमा कमी आएको छ ।
त्यही समस्याबाट मुक्त गराउनका लागि अन्तर्राष्ट्रिय धान अनुसन्धान प्रतिष्ठान र नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद्को सहकार्यबाट खडेरीका लागि पनि हुने गरी आठ वटा जातका धान अनुसन्धान पश्चात सिफारिस गरिसकेका छौं भने दुई हप्तासम्म डुबान पर्ने क्षेत्रका लागि स्वर्णा सव एक र साभा महसुरी सव एक दुई जातका धान किसानका लागि बरदान सावित भएको छ । यो नेपाल मात्र होइन भारत र बंगलादेशका लागि पनि अत्यन्तै फाइदा जनक भएको छ । अत्यधिक डुबान हुने क्षेत्रका किसानहरुले यसबाट प्रशस्त फाइदा लिन सक्छन् । डुवान र खडेरी दुवै क्षेत्रमा उत्पादन हुने धान आईसकेकाले अव हामी यसलाई विकास गर्दै गयौं भने विगतकै अवस्थामा पुग्छौं भन्ने लाग्छ ।
प्रस्तुति- वैकुण्ठ भण्डारी
Add Comment