खाद्यान्न उत्पादनमा पोषणको आवश्यकता

खाद्यान्न पहिलो आवश्यकता हो भन्ने विषयलाई लिएर सर्वप्रथम सन् १९८१ को अक्टोवर १६ तारिखलाई नेपाल लगायत १८० राष्टूहरुले विश्व खाद्य दिवसको रुपमा शुरुआत गरे । नेपालले भने उतm संगठनको सदस्यता सन् १९५१ देखि हासिल गरेको थियो । खाद्य तथा कृषि संगठनले विश्वमा हालसम्म ३३ वटा विश्व खाद्य दिवस मनाइसकेको छ । यसै पुनीत अवसरको दिनलाई सम्झना गरी प्रत्येक साल खाद्य तथा कृषि संगठनले समयानुकूल विषय छनोट गरी घुमघामसाथ मनाउंदै आएको छ । यसै परिप्रेक्ष्यमा सन् २०१३ अक्टोवर १६ मूल विषयको रुपमा ू क्गकतबष्लबदभि ँययम क्थकतझक ायच ँययम क्भअगचष्तथ बलम ल्गतचष्तष्यलू छनोेट भएको थियो । यसलाई नेपालीमा परिमार्जित तथा परिष्कृत गरी ू खाद्य सुरक्षा र पोषणको आधार, खाद्य प्रणालीमा दिगो सुधार ” भन्ने नारा निर्धारण गरेको थियो । यसर्थ यस वर्षको नारा पनि विगत वर्षको सम्पूर्ण आँकडालाई अवलोकन गरी तय गरिएको थियो । अझ राम्रो भविष्यका लागि पोषणमा लगानीका नाराका साथ मनाइएको यो दिवसमा पोषणयुक्त खानाले व्यक्ति, समाज र अर्थतन्त्रलाई नै रुपान्तरण गर्ने कुरामा जोड दिइएको छ ।
पर्याप्त पोषणको अभावमा केटाकेटीहरुको स्वास्थ्यमा समस्या आउने गरेको उल्लेख गर्दै त्यसले भविष्यमा उनीहरुको कार्यक्षमता मै प्रतिकूल असर पर्ने विश्व खाद्य कार्यक्रमको कार्यकारी निर्देशक इर्थरिन कोपसिनले जनाउनु भएको छ । पोषणयुक्त खानामा अहिलेको लगानी प्राथमिकताले भोलिको सामूहिक विश्वलाई राम्रो बनाउने भन्दै उहाँले लगानी खानाका साथै कृषि, स्वास्थ्य र शिक्षामा पनि हुनु पर्ने कुरामा जोड दिनु भएको छ । यसको साथसाथै कृषिको विकासको लागि सिचाइ, मलखाद, बीउविजन, कृषि औजार, जनशक्ति आदिको अपरिहार्य रहेको छ । कुनै पनि देशमा जबसम्म कृषि चौर्तफी विस्तार हुन सक्दैन तबसम्म त्यस देशको कृषि विकासको भाग्य रेखा कोरिन नसक्ने कुरा निर्विवाद रहेको छ । यसलाई अझ प्रभावकारी रुपमा सञ्चालन गर्नसकेमा आर्थिक तथा सामाजिकस्तरमा अपेक्षित सफलता हासिल गर्न सकिन्छ । अन्त्यमा भन्नुपर्दा शारीरिक विकास र तन्दुरुस्तीका लागि आवश्यक पर्ने पौष्टिक तत्वहरुको कमी भएमा शारीरिक दुर्बलताको सिकार भइन्छ । जसलाई कुपोषण अर्थात पोषणको कमी भनिन्छ । नेपालमा पाँच वर्ष मुनिका करिब ५० प्रतिशत वा भन्दाबढी बालबालिका पोषणको अभाव रहेको बताइन्छ । जसका कारण उनीहरुको अकालमा मृत्यु समेत हुने गरेको छ । पोषणको अभावमा वा बालबालिको स्वास्थ्यमा समस्या आउने तथा भविष्यमा उनीहरुको कार्य क्षमतामा प्रतिकूल असर पार्ने कुरा संयुक्त राष्टूसंघीय विश्वखाद्य कार्यक्रमले समेत प्रष्ट पारिसकेको छ । गरिबीका कारण, पौष्टिक तत्व तथा सन्तुलित भोजन बारे अनभिज्ञता, भौगोलिक बनाबटका कारण एक ठाउबाट अर्को ठाउँमा खाद्यान्न पु¥याउन नसक्नु, आफ्नो घरको करेसाबारीमा भएका सागसब्जी, फलफूल, गेडागुडी एवं अन्य परिकारहरु अनुपात मिलाएर खान नजान्नु आदि कुपोषणका केही कारण हुन ।
त्यस्तै कुपोषणका केही कारण हुन । त्यस्तै भौगोलिक बनाबट, हावापानी, आर्थिक स्तर आदिलाई ध्यान नदिइ विदेशबाट आयात गरिएको महँगो खाद्य पदार्थबाट मात्र सन्तुलित भोजन प्राप्त हुन्छ भन्ने गलत धारणा रहेको पाइन्छ । सजिलोका लागि बालबालिकालाई अभिभावकले नै जंक फुड दिनाले पनि पोषणको कमी भएको पाइएको छ । यी माथि उल्लेखित पौष्टिक पदार्थहरु प्राप्त गर्नका लागि कृषि विकासको खाँचो पर्दछ । यसर्थ मानवलाई आवश्यक पर्ने विभिन्न किसिमका खाद्यान्न वस्तुहरुको उत्पादनमा महत्वपूण स्थान रहेको छ  । कृषि विकास र खाद्यान्न एक अर्काका परिपूरक हुन । कृषि विकास गर्नको लागि आवश्यक पर्ने अनुसन्धान, प्रविधि, औजार तथा पूर्वाधार विकासमा वेवास्ता गरियो । यो हुनुको मुख्य कारण हो विभिन्न विकसित देशहरुले कृषिमा लगानी गर्दै आएकोमा हाल आएर ४३ प्रतिशत लगानी कटौती गरेको देखिन्छ । यहि कारणले गर्दा नै हाल आएर खाद्यान्न वस्तुको मूल्यमा बृद्धि भयो । वर्तमान विश्व अर्थ व्यवस्थामा मासु र दुग्ध उत्पादनको उपभोगमा भएको मागको बृद्धि सँगसँगै पशु आहाराको माग बढ्दो रुपमा छ । विगत ३० वर्षमा औपचारिक विकास सहायताअन्र्तगत विकसित र विकासशील देशहरुले कृषि क्षेत्रमा गरेको उपेक्षा र अत्यन्त न्यून लगानी आजको खाद्य संकटको मूल कारण हो  भन्ने ठहर खाद्य तथा कृषि संगठनको छ । विश्वमा प्रति वर्ष करिब ८ करोडका दरले जनसंख्या बृद्धि भएको छ । यसको साथ साथै विश्व तापक्रममा बृद्धि र जलवायु परिवर्तनका कारणले गर्दा पनि खाद्य वस्तुको उत्पादन तथा उपलब्धतामा कमी हुनुले गर्दा खाद्य वस्तुको मूल्य अनिश्चित हुनु अर्को मुख्य कारण यो पनि हो । विश्वका धेरै मुलुकहरुले कृषि उत्पादनलाई भन्दा  विलासिताका सामानलाई प्रथम प्राथमिकता दिएको कारणले गर्दा खाद्य वस्तुहरुको उत्पादनमा कमी नै आयो । जसले गर्दा उत्पादन र बजारीकरण बीच तालमेल मिल्न सकेन । जसले गर्दा उपभोक्ताले चाहे अनुसारको खाद्यन्न प्राप्त गर्न सक्दैनन् । अतः खाद्यवस्तु तथा इन्धनको गत वर्षमा भएको उच्च मूल्यबृद्धिले विकासोन्मुख राष्टूका खासगरी ग्रामीण क्षेत्रहरुको अवस्था दयनीय बनाएको छ । कृषि मार्फत जनतालाई दिने सेवाको परिचालन ग्रामीण क्षेत्रमा बढी भन्दा बढी रुपमा गरेको खण्डमा कृषिका विविध खाद्यान्नहरुको सजह रुपमा एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा सजिलै सँग विक्री वितरण गर्न सकिन्छ । यसले गर्दा खाद्य संकटलाई निराकरण गर्नुको साथसाथै ग्रामीण भेगका जनताले सजिलैसँग रोजगारीको अवसर प्राप्त गर्न सक्छन् ।
यसले गर्दा सरोकारवाला व्यक्ति वा निकायहरुलाई निर्णय गर्ने क्षमता अभिवृद्धि गर्न, अस्थिरता न्यूनीकरण गर्न, राष्टिूय वा क्षेत्रीय खाद्य सुरक्षा कायम गर्न, आपतकालिन अवस्थाको लागि खाद्य भण्डारण गर्न र खाद्य संकटको अवस्थामा खाद्यान्नमा असुरक्षित समूहलाई खाद्य सुरक्षामा सुनिश्चित गर्न सहयोग गर्छ । विश्वमा बढ्दो जनसंख्यको कारणले गर्दा एकातिर खाद्यान्न आवश्यकताको माग दिनहूँ बढ्दै गएको छ भने अर्कोतिर कृषि भूमिको विविध कारणले गर्दा उत्पादनमा ह्रासको  कारणले गर्दा खाद्यन्न घट्दो रुपमा रहेको देखिन्छ । अतः विकसित तथा बिकासोन्मुख राष्टूहरुले जतिसक्दो रुपमा खाद्यान्नको भण्डारलाई भरिपूर्ण गर्न सक्ने कुरामा कसैको पनि दुईमत नहोला ।
-विश्वनाथ खरेल